Қант диабеті денсаулық сақтау жүйесінің басты мәселелерінің бірі болып қала береді.

Қыруар қаражат бөлінгеніне қарамастан, МӘМС жүйесіндегі былықтар пациенттердің өміріне қауіп төндіріп отыр. Аталмыш мәселелерді сарапшылар күн тәртібіне шығарды, деп хабарлайды Caravan.kz медиа порталы.

2024 жылы мемлекет диабетпен ауыратын науқастарды емдеуге 46 миллиард теңгеге дейін қаражат бөлген. Аталмыш сомаға дәрі-дәрмектерге, медициналық қызметтерге және ілеспе бағдарламаларға жұмсалатын шығындар кіреді. Денсаулық сақтау министрлігі қант диабетін емдеу барлық пациенттер үшін ешқандай шектеусіз қолжетімді екенін мәлімдейді. Алайда МӘМС жүйесіне көшуге байланысты қаржыландырудағы соңғы өзгерістер осы жүйенің алдағы уақытта қаншалықты тиімді және қолжетімді болатынына қатысты сұрақтар туындатып отыр.

2025 жылғы қаңтардан бастап қант диабетімен ауыратын науқастарды дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету МӘМС арқылы жүзеге асырылатын болды. Денсаулық сақтау министрлігінің дерегінше, қант диабетімен ауыратын пациенттердің 96%-ы қазірдің өзінде осы жүйемен қамтылған, яғни олар немесе олардың жұмыс берушілері сақтандыру жарналарын тұрақты төлейді. Әлеуметтік тұрғыдан осал топтар, яғни, балалар, зейнеткерлер, жүкті әйелдер, мүгедектігі бар адамдар үшін сақтандыру жарналарын мемлекет төлейді. Бұл медициналық сақтандыру жүйесінің кең қамтылуын қамтамасыз етіп отыр. Дегенмен, қызметтің сапасы мен уақтылы көрсетілуіне, сондай-ақ жаңа қаржыландыру моделінің науқастарға әсеріне қатысты сауалдар сақталуда.

Қазақстанда қант диабеті 400 мыңнан астам адамда анықталған, бұл ел халқының шамамен 2,1%-ын құрайды. Бұл көрсеткіш жыл сайын өсіп келеді: Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының дерегіне сәйкес, 2000 жылдан бері әлемде қант диабетімен сырқаттану 50%-ға артқан. Аурудың өсуінің негізгі себебі семіздікпен, қозғалыс аздығымен және теңгерімсіз тамақтанумен байланысты 2-типті қант диабетінің көбеюі. Инсулинді тұрақты қажет ететін 1-типті қант диабеті барлық жағдайлардың шамамен 10%-ын құрайды.

Мемлекеттік шығындар бірнеше негізгі бағыттан тұрады. Қаражаттың шамамен 60%-ы (27,6 миллиард теңге немесе 51 миллион доллар) дәрі-дәрмек сатып алуға жұмсалады, оған инсулин, ауыз арқылы қабылданатын қантты төмендететін препараттар және қандағы глюкоза деңгейін бақылауға арналған тест-жолақтар кіреді. Қалған бөлігі амбулаториялық және стационарлық емдеуге, науқастарды өзін-өзі бақылауға үйретуге және профилактикалық бағдарламаларға бөлінеді. 2023 жылы бір науқасты емдеуге орта есеппен жылына 115 мың теңге (213 доллар) жұмсалды. Бұл сома диабеттің түріне және аурудың ауырлығына байланысты өзгеріп отырады: инсулин қажет ететін 1-типті диабетпен ауыратындар денсаулық сақтау жүйесіне жылына 300 мың теңгеге (555 доллар) дейін шығын келтіреді.

МӘМС арқылы қаржыландыруға көшу шығындарды оңтайландыру және өсіп келе жатқан қажеттілікті тұрақты жабу қажеттілігінен туындады. 2017 жылдан бастап енгізілген МӘМС жүйесі біртіндеп медициналық қызметтердің көпшілігін қамтыды. 2024 жылғы жағдай бойынша, Әлеуметтік медициналық сақтандыру қорында азаматтар мен мемлекет төлеген жарналар есебінен 1,3 триллион теңгеден астам қаражат жиналған. Оның шамамен 3,5%-ы қант диабетіне жұмсалады, бұл мәселенің маңыздылығын көрсетеді. Дегенмен, жаңа модельге көшу белгілі бір тәуекелдерге ие, әсіресе сақтандырумен қамтылмаған науқастар үшін (барлығының 4%-ы немесе шамамен 16 мың адам).

Басты қиындық дәрі-дәрмектердің үздіксіз жеткізілуін қамтамасыз ету. Инсулин және басқа диабетке арналған препараттар өмірлік маңызы бар дәрілер қатарына жатады, олардың жеткізілуіндегі іркілістер ауыр асқынуларға, соның ішінде диабеттік кома мен созылмалы тамыр ауруларына әкелуі мүмкін. 2022 жылы Қазақстанның кейбір өңірлерінде инсулиннің уақытша тапшылығы тіркеліп, бұл қоғамдық резонанс тудырды. Денсаулық сақтау министрлігі ол кезде мәселені халықаралық жеткізілімдерге байланысты логистикалық қиындықтармен түсіндірген еді. 2023 жылы жағдай тұрақтанды, алайда МӘМС-ке көшу жүйе дұрыс үйлестірілмесе, қайтадан тәуекел тудыруы ықтимал.

Тағы бір проблема. Өңірлер арасындағы ресурстардың тең бөлінбеуі. Астана және Алматы сияқты ірі қалаларда медициналық қызметтер мен дәрі-дәрмектерге қолжетімділік ауылдық жерлерге қарағанда әлдеқайда жоғары. ӘМСҚ дерегінше, 2023 жылы диабетке бөлінген қаражаттың шамамен 70%-ы қалалық клиникаларға тиесілі болды, ал Қазақстан халқының 40%-ы ауылда тұрады. Бұл емдеуге қолжетімділікте теңсіздік тудырады: шалғай аудандардағы науқастар жиі өз бетінше тест-жолақтар сатып алуға немесе кеңес алу үшін облыс орталықтарына баруға мәжбүр.

ДДСҰ 2-типті диабеттің алдын алу бағдарламаларына, соның ішінде салауатты өмір салтын насихаттауға және ерте диагностикаға кемінде бюджетің 10%-ын бөлуге кеңес береді. Қазақстанда бұл мақсатқа жалпы диабетке бөлінген бюджеттің 5%-дан азы, яғни шамамен 2,3 миллиард теңге (4,3 миллион доллар) бағытталады. Соның салдарынан халықтың қауіп факторлары туралы хабардарлығы төмен күйінде қалып отыр: 2023 жылғы сауалнамаға сәйкес, қазақстандықтардың тек 45%-ы семіздіктің 2-типті диабеттің негізгі қауіп факторы екенін біледі.

Диабеттің экономикалық ауыртпалығы тікелей медициналық шығындардан тыс жатыр. Халықаралық диабет федерациясының бағалауынша, еңбекке қабілеттіліктің жоғалуы мен мезгілсіз өлімге байланысты жанама шығындар 2023 жылы Қазақстанда шамамен 120 миллиард теңгені (222 миллион доллар) құрады. Бұл мемлекет емдеуге тікелей жұмсайтын қаражаттан үш есе көп. Диабет жүрек-қан тамырлары аурулары, бүйрек жеткіліксіздігі және ампутация сияқты асқынуларға әкеледі, оларды емдеу қымбат әрі пациенттердің өмір сапасын төмендетеді.

МӘМС қаржыландыру құралы ретінде ресурстарды тиімді бөлуге мүмкіндік береді. Жүйе жарналарды тұрақты төлеуді ынталандырып, қызметті пациенттердің жарна мөлшеріне қарай ұсынады. Алайда сақтандырумен қамтылмаған 4% науқас үшін тегін дәрі-дәрмектерге қол жеткізу шектеулі болуы мүмкін. Денсаулық сақтау министрлігі мұндай пациенттер мемлекеттік бағдарламалар арқылы көмек алатынын мәлімдейді, бірақ нақты тетіктері әзірге түсіндірілген жоқ. Сонымен қатар, диабетпен ауыратындар санының өсуі қаржыландыруды арттыруды талап етеді, бұл экономикалық тұрақсыздық жағдайында ӘМСҚ бюджетіне қосымша жүктеме болуы ықтимал.

Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, медициналық сақтандыру жүйелері ашықтық пен қатаң бақылау жағдайында тиімді жұмыс істейді. Мысалы, Германияда сақтандыру диабетке жұмсалатын шығындардың 90%-ын жабады, ал пациенттер инсулиндік помпалар сияқты ең жаңа препараттар мен технологияларға қол жеткізе алады. Қазақстанда мұндай технологиялар әзірге тек жекеменшік клиникаларда және шектеулі пациенттер үшін қолжетімді. 2023 жылы 1-типті диабетпен ауыратын науқастардың тек 2%-ы ғана инсулиндік помпаларды пайдаланған, ал зерттеулер олардың асқыну қаупін 30%-ға төмендететінін көрсетеді.

Диабетті емдеуді МӘМС арқылы қаржыландыруды сәтті жүзеге асыру үшін бірнеше нақты шара қажет. Біріншіден, дәрі-дәрмектердің үздіксіз жеткізілуін қамтамасыз ететін логистиканы күшейту. Екіншіден, 2-типті диабет өсімін тоқтату үшін алдын алу бағдарламаларына қаржыны көбейту. Үшіншіден, телемедицина мен мобильді бригадаларды дамыту арқылы өңірлік теңсіздікті жою. Сондай-ақ ӘМСҚ қаржысының ашықтығы мен қызмет сапасын тұрақты бақылау халықтың жүйеге деген сенімін арттырады.

Қазақстанда диабетті емдеуді МӘМС арқылы қаржыландыру шығындарды оңтайландыруға мүмкіндік береді, бірақ ол белгілі бір қауіптермен байланысты. Жыл сайын бөлінетін 46 миллиард теңге негізгі қажеттіліктерді жабады, алайда пациенттер санының өсуі мен қызметке қолжетімділіктегі теңсіздік қосымша шараларды талап етеді. Реформаның табысы Денсаулық сақтау министрлігі, ӘМСҚ және өңірлік органдар арасындағы үйлесімділікке, сондай-ақ жүйенің өсіп келе жатқан сын-қатерлерге бейімделу қабілетіне байланысты болады. Алдын алу шараларын күшейтпей және логистикалық мәселелерді шешпей, диабеттің экономикалық және әлеуметтік ауыртпалығы артып, елдің бюджеті мен денсаулық сақтау жүйесіне қысым түсіре береді.