Көктемді асыға күткен шағын ауылда тіршіліктің тіні байқалады. Қар көбесі сөгіле-мөгіле суға айналып, жылғаларды қуалай ауылдың аяқ жағындағы тоғаншыққа құйыла бастаған мезеттен ауыл іші арқа-жарқа бола бастайтын. Көктем келді деген осы. Қыстай киілген шоқпыт-шорым, саптамалы қонышты етіктер ағаш сөкінің үстінде айра-жайра жатады. Есіктің алдындағы күзде қой-ешкі қасынып, лақ-қозы ойнақтап құлатқан ошақты апам долбарлап жөнге келтіре сылап алып, қора түкпіріндегі кепкен көңнен қалап, бісмілләсін айтып тұтатып жіберетін. Қидың көңірсіген исін ауыл аралай таратқан көк шұбалаң түтін дала кезе жөнелетін.

Біздің қоржын тәріздес қазақы тамның есігі күнбатысқа қараған, ал көршілес Шардарбек көкенің тоқал тамының есігі күншығысқа қараған. Арасы үш-төрт қадам тұратын қоңсылас қос үйдің балалары біздің үй, сіздің үй дегенді білмейтін. Кешке үшеу ара бір көрпені аяқтаса жамыла, қолдарындағы бір-бір үзік таба нанды құрғақтай жеп жатып ұйқыға кететін. Күн ұзақ көктемнің сартап күнінде лақ-қозының соңында жүріп, әрі ойын баласына тән көктемгі гүлдерді сайдан-сайға қуалай қызық көріп тергеннен шаршаса керек. Кешкі тамаққа діңкәләй жетеді. Қоржын тамның ортаңғы бөлігі кіреберіс саналады. Ортада шай үстел, сол жақ бұрышта қысқа темір кереует. Кереуеттің асты Лашынның орны. Лашын тазының төресі. Қуғанын ұстайды. Оның асыраушысы Ілесбек ағам. Итке сол кісі құмар. Есіктің оң жақ босағасындағы қабырғада көкемнің бөкеннің мүйізінен істеген киім ілгіші тұр.

Оң жақта төрге таяу шағын үстел, оның үстінде киім тігетін қол мәшине. Тау жақтағы төргі бөлмеде көкем, апам, Гүлназ және кенже ініміз Еркінбек, ылди жақтағы төменгі бөлмені, біз «дәу там» дейміз, онда үйдің үлкендері Күмісбек, Ілесбек, Ғалым ағамдар жатады. Олар түнімен жарықты жағып қойып кітап оқиды. Ауылдағы шағын кітапхананы түгел тауысқан. Пәленшенің үйінде түген деген кітап бар екен десе, соны алдырып оқиды. Оқылған кітаптың мазмұны таңертеңгі, түскі дас­тарқанда талқыға түседі. Біз оқы­май-ақ естігеннен мазмұнын ұғып аламыз. Өйткені ол кезде әлі мектеп есігін көрмеген кезіміз.

Ортадағы кіреберісте апам (әжем), мен, Сәуір, Мақсұт төртеуміздің жайымыз. Ауыз­ғы бөлме апамның түн баласына далаға шығуына ыңғайлы себепті таңдалған.

Наурыздың ортасынан белінен аса күн мамыражай тіршілікке ене, құс төресі, адам баласының досы, айыр құйрық қарлығаш та біздің өңірге асыға жететін. Халық түсінігінде қарлығаш киелі құс. Өзі ұя салған шаңырақтың ақжолтай тілекшісі, ырысы мен ынтымағының белгісі іспетті. Тек қуаныш пен ырыс әкеледі деп ырымдайды. Бесіктегі баланың уіліне би билейді екен. Алыс сапарға жол алған жолаушының аман-есен оралуына ізгі сапар тілейді, дейді апам. Майданға аттанған солдаттар кезінде қарлы­ғашпен де қоштасқан екен.

Қарлығаш алғашқы келген күні үйді, қора-қопсыны жын-періден алас­тағандай күн ұзақ арлы-берлі ұшумен болады.

Біздің үйдің есігі сыртқа үнемі ашық тұратын, құлып деген атымен жоқ. Кіреберісте төбесі салбыраған перде ілінген. Қарлығаш сол перденің үстінен кіретін немесе перде қайырулы болса төменгі тұсынан жер бауырлай ұшып кіріп, үй ішінде шиқылдай айналып ұшатын.

Сол жылы да жылдағы өзі салған ұясының орнынан жаңа ұяның құрылысын бастады. Қарлығаш құс біткеннің ішіндегі ең тазалық сүйгіш құс. Ұясының төменгі жағына бір түйір саңғырығын түсірмейтін. Таңертең бәрімізді қарлығаштың құлаққа жағымды үні оятатын. Көзі­міз жыпылықтап қашан апамдар шайға шақырғанша төсекте жатып, қарлығаштың әр қимылын бағып жатамыз. Ауыл шетіндегі тоғанның балшығы­нан әкелетін секілді. Қоңыр­қай саз балшық. Ертеңіне түс ауғанша ұясын да салып бітіретін. Тап-тұйнақ­тай ұя адам қызығарлықтай.

Ол кезде де бүгінгідей Наурыз мерекесіне ауыл болып дайындалатын. Наурыз мерекесі деп жұрт дабырлап айтпаса да бірін-бірі наурыз көжеге шын пейілмен, жарасымды ынтымақпен шақы­ра­тын. Наурыз мерекесі сана­мызға қанмен, ана сүтімен сіңгені соншалық, саясаттың салқыны адамдардың бір-біріне деген жылылығын өшіре алмайтын.

Жеті дәм қосылған нау­рыз көже дастарқанына жиылған көп­шілік өз үйлеріндегі қарлы­ғаш­тар­ды әңгімелеріне арқау ететін. Бірі қарлығаш ұя салғалы мал басының, жан ба­сының көбейгенін айтса, бірі науқас тартып жатқан пер­зентінің аяқтан тұрып кеткенін айтатын. Олардың жылы сөзде­рінің өзіне қатыстылығын түсін­­гендей қарлығаш та үй ішін­дегі қонақтарды айнала, қа­натымен сипай жанап ұшатын. Расында сол жылы Саңғылбай көкем әскерден аман-сау оралды, Қуандық көкемнің де, біздің үйдің де малдары түгел шығынсыз төлдеді, Құрбанкүл жеңешем босанып, ұл туды. Қарлығаштың өзі екі балапанын қайта-қайта ұясынан құлатып алып жүріп, күн жылына қанаттандырып ұшырды.

Басын жан-жағына жалт-жұлт бұрып, көзін аудармай қарап бізбен шиқылдай сөйлесетін ақылды құс адам баласына достық пейілмен, шынайы ниетпен арқа сүйей ұшып келетін. Күз түсе қимай қоштасатын. Қарлығаштың есіктер­ді айқара ашқызып қоятын қасие­ті жұртты адал­дыққа, біреудің күнә жа­са­­мауына, ағайын-туыс­қа деген бауыр­малдылыққа, айна­лаға деген сүйіс­пеншілікке, сенімділікке деген тәрбиесі деп ұғынасың. Біз бала болсақ та қарлығашқа тиісуді, оны үркітуді білмей, керісінше аң-құсқа жаны ашығыш, мейірман болып өстік.

Жыл сайын Наурыз мере­ке­сі келгенде баяғы қарлы­ғашымды іздеймін. Іздеймін де бал-балалық шағыммен бірге күміс қанат киелі құс келмеске кетті ме екен, деп ойға қаламын. Мүмкін биылғы әз-Наурызбен бірге аяулы қарлығаштар да туған ұясына қайта оралар?

Әлде олар аң-құс түгілі туған ба­уырларына жат бауыр болған адамдарға өкпелі ме екен?

Мақсат ҚАРҒАБАЙ,

Журналистер одағының мүшесі