Ерқашты, ойсоқты күйі келе жатып, Алаш ту тіккен Жетішатыр қаласына жетіп қалғанымды да аңдамаппын. Жарты күндік жолдан түскен беті, бел шешіп аяқ суытпастан бірден орталыққа тарттым. Келіп тұрған жерім – кітапхана. Көк түспен көмкерілген көне ғимарат. Борхесше айтсам, «жұмаққа» енгелі тұрмын.

Кемеңгер жазушы Жүсіпбек Ай­мауытұлы әйгілі «Әнші» деген әңгімесін «Жетішатыр – жақсы қала» деп бастайтыны есіңізде ме? Иә, бұл шынымен жақсы қала. Өйткені мұнда хакім Абайдың, Алаш арыстарының ізі жатыр. Әлемнің ұлы жазушысы Фёдор Достоевский мен Шығыстың шоқ жұлдызы Шоқан Уәлихановтың қадамы түйіскен жер. Оның бәрін байланыстырып тұрған – рухани орда облыстық Абай кітапханасы. Олар дәл осы ғимаратта жүрмесе де, сөре­сінде қолдарының табы қалған кітаптар тұр.

Кіреберістегі тебіреніс осы бір ойға жетелей жөнелгені бар. Мысалы, әйгілі Александрия кітапханасы (Египет), Ватикан кітапханасы (Рим), Мәркәзи ұлттық кітапхансы (Иран), Даналық үйі (Бағдат), Ресей ұлттық кітапханасы (Санкт-Петербург) секілді құтханалар бар. Бізде ше? Арысы Ғұн, Сақ дәуірінен там-тұмдап жеткен, Түркі қағанаты тұсында тасқа басылған, одан орта ғасыр ойшылдарынан жеткен қадау-қадау мұралар, әйгілі Алтын Орда империясынан мирас болған шығыстық жауһарлар, Абай мен Алаш заманынан қалған қазыналардың үштен бірін бір жерге топтастырса, бүгінгі қазақ баласының адамзатқа айтары бар емес пе. Ол – Абай кітапханасы болып, рухани құндылыққа аңқасы кепкен адамзатқа есігін айқара ашса, кәні...

Абай алақанының табы қалған

Алдымызда – кең фойе. Ақпарат тақтасынан 1883 жылы 3 қазанда Се­мей қаласында облыстық Санақ коми­теті үйінде тұңғыш кітапхана ашыл­ғаны, алғашқы жылы қоғамдық кітап­хананың 130 оқырманы, онда небәрі 274 дана кітап қоры болғаны туралы мағлұмат оқыдық. Бәрі де соқырға таяқ ұстатқандай анық бәдізделген. Қоғамдық кітапхананың ашылуына Ресейден сая­си жер аударылушылар себепкер болыпты. Олар қазақ халқының ұлы ағартушысы Абай Құнанбайұлының сырлас досы Евгений Михаэлис бастаған, А.А. Леонтьев, П.Д.Лобановский, С.С.Гросс, Н.И.Долгополов сияқты орыс интеллигенттері. Онда оқымыстылар жиі бас қосып, пікір алмасып тұрыпты.

«Мұндағы хронологиялық тұрғыдан әдебиеттер тізімі XVIII ғасырдың екінші жартысы мен XIX ғасырды қамтиды. 2023 жылы Мәдениет және ақпарат министрлігі ТОП-5 кітапхананы туралы жариялады. Біздің кітапхана сол үздік бестікке енген» деді кітапхана директоры, ақын Мерей Қарт.

Бас кітапханашының айтуынша, Семей тарихы мен мәдениеті ұлы ақынның есімімен тығыз байланысты, ал Абайдың ақындық әлеміне тарихы терең кітапхананың тигізген әсері зор. Оған дау айта алмадық.

Ал белгілі абайтанушы ғалым Асан Омаров бір естелігінде: «1878 жылдың қысында 12 іспен тергелген 33 жастағы Абай бірыңғай ой еңбегіне ауысты. Сол жылы Семейде қоғамдық кітапхана ашылды. Орыс зиялыларымен достас­ты», депті. Қарап тұрсам, ол кезде Абай атамыз дәл бүгінгі менің жасымда екен. Мұны бір ғажайып сәйкестікке баладым...

Тарихы терең кітапхананың шежі­ресіне сәл шегініс жасасақ, ХIХ ғасырдың екінші жартысында Семей жері патша­лық Ресей үшін саяси айыптыларды жазалау орындарының біріне айналғаны мәлім. Алайда саяси жер аударылғандар қаланың мәдени-рухани өміріне тың өзгерістер әкеліпті.

Мәселен, 1869 жылы Семей қаласына жер аударылып келген Е. Михаэлис жазасын өтей жүріп үлкен әлеуметтік жұмыстармен айналысады, түрлі зерт­теулер жүргізеді. Сол уақытта Миха­элис орыс жағырафия қоғамының «Извес­тиясына» мәйекті мақала жазып, Семей қаласындағы Облыстық санақ комитетін ұйымдастырды. Бұл комитет қазақ өлкесіндегі экономика, тарих, шаруашылық және табиғат саласын саралайтын ғылыми мекемеге айналады. Соның қасынан шағын кітапхана қорын ашады. Өзі осы мекеменің тұңғыш төрағасы болыпты. Санақ комитетіне өзінің досы, қазақтың ойшылы Абай Құнанбайұлын мүшелікке кіргізеді.

Ол туралы сирек басылымдар қо­рын­дағы Семей облыстық Санақ коми­те­тінің 1897 және 1900 жылдардағы мәлі­меттерінде жазылыпты. Санақ коми­тетінің толық мүшелері жайлы деректер тізімінде: «Е.П.Михаэлистің өзінен кейін кітапхананы ұйымдастыруға қаржылай көмек көрсеткен павлодарлық көпес А.И.Деров пен Ибрагим Құнанбаев», делінген. Яғни Абай үшеуінің бір күнде – 1886 жылы 4 мамыр күні қабылданғаны туралы мәлімет келтірілген (Памятная книжка Семипалатинской области на 1897 г. – Семипалатинск, 1897. – с. 26. 37).

Ал ұлы жазушы Мұхтар Әуезов: «Михаэлис өзіне керек бір кітапты іздеп кітапханаға келіп тұрғанда, сол жерде Толстойдың кітабын сұрап Абай да тұр екен. Михаэлиске қыр қазағының сол кітапты сұрауы таңсық көрінеді. Сондықтан ол Абайдан «Толстой неге керек?» деп сұрағанда, Абай өзінің кітап қарастырып жүрген жайын айтады. Содан екеуі кітапханадан бірге шығып әңгімелесіп-ақ кетеді. Таяу арада сыйлас, айырылмас дос адамдар халіне жететінін кім білген», депті.

Мына бір деректі оқығанда бұл кітапхананың Абай атамыз үшін қан­ша­лықты маңызды болғанын шын сезіне түстім. «Ұлттық ауыз әдебие­тімізді ана сүтімен бойына сіңіріп, мейірі қана сусындаған, одан соң Шығыстың інжу-маржандарын игерген Абай үшін ендігі таңсық әлем орыс әдебиеті болды. Әдетте Абай кітапханада түнге дейін отыратын. Оқитын, толғанатын, қайта оқитын... Спенсер, Бокль, Дар­вин, энциклопедиялық сөздіктер, анық­тамалықтар, атластар. Бірақ бәрінен бұрын оны орыс әдебиеті қызықтыратын: Пушкин, Лермонтов, Крылов, Толстой, Салтыков-Щедрин...» деп жазыпты. Орыс әдебиетін мейлінше меңгерген Абай бұдан кейін батыс әдебиетінің Андерсен, Гөте, Байрон, Шекспир, Шиллермен таныс болғаны байқалады.

Бұдан өзге сөрелерден сөз алған әйгілі абайтанушылар Көкбай Жанатайұлы, Мұхтар Әуезов, Қайым Мұхамедханұлы, Мекемтас Мырзахметұлы болып жалғаса береді. Алаштың соңғы тұяғы Қайым Мұхамедхановтың көп томдығының бірін парақтап көрдік. Онда бүгін біз сөз етіп отырған қалалық кітапхана қорында сол заманда мың томға жуық кітап қоры болғаны айтылыпты.

«Ол замандағы Сібір қалаларындағы кітапханалардың ішіндегі ең байы деп танылған. Тарих, философия, табиғаттану, тағы басқа ғылым салаларына арналып жазылған кітаптарды және сол кезде Ресейде шығып тұратын «Вестник Европы», «Наблюдатель», «Русский вестник», «Русская мысль», «Исторический вестник», «Новое время», тағы басқа журналдарды жаздырып алып тұрды» деп жазыпты ғалым.

Тұрақты оқырмандары қатарында поляк революционері А. Янушкевич, орыстың әйгілі саяхатшысы П. Семенов Тянь-Шанский сияқты ірі тұлғалар да кітапханаға бас сұққаны айтылады.

«Сонау XIX ғасырдан бері ғұламалар мұрасын ғасырдан ғасырға дейін сақтап, талай оқырман үшін білім ордасы болған киелі шаңырақ бүгінде жаңа заман талаптарына сай қызмет көрсетеді. Ендігі мақсаты – қала жұртшылығының сұранысын қамтамасыз ету үшін кітап­хананың ақпараттық әлеуетін арттыру, оқырман қауымның талап-тілектерін орындау, электрондық ресурстарды тиімді қолдану», дейді кітапхана қызметкерлері.

Алаштан АҚШ-қа жеткен атағы

Ал 1885 жылы америкалық жиһангер-қаламгер Джордж Кеннан (1845–1924) мен суретші Джордж Форст Семейге келіп, жаңадан ашылған кітапханамен танысып, оның бай қорына тәнті болады. Джордж Кеннан 1885–1986 жылдары Семейде болып, орыс революционерлерінің жер аударылған орындары мен түрмелеріне зерттеу жұмыстарын жүргізеді.

«...Мен онымен екі мәрте әңгімелес­кенімде Дрепердің «Умственное развитие Европы» еңбегін жақсы игергенін білдім, сізді сендіре аламын» депті өз естелігінде А.Леонтьев. Бұл Кеннанды қайран қалдырады. Дарвинді, Бокльді терең зерттеп жүрген, өзін таңдандырған Ибрагим Кононбай (Ибрагим Құнан­баев) туралы ол «Сибирь и ссылка» кітабында жа­зып­ты. «Дж. Кеннан Абай­мен кез­дес­­кісі келген, бірақ оның сәті түспе­ген» (Университет Абая / В кн. Семипа­латинску -250 лет. – Алма-ата: Казахстан, 1968. – 46-55).

1870 жылы Нью-Йоркте Кеннанның «Сібір және сүргін» деген кітабы жарық көреді. Еңбек Америкада 20 рет басылып, көптеген тілге аударылды. Еуропа елдеріне де кеңінен таралады. Кеннанның бұл кітабы Ресейде де бірнеше рет жарық көріпті.

Бұл дерекке қарап, бүгінгі Семей қаласындағы Абай кітапханасын әлемге әйгілі кітапханалардың бірі деп айтуға әбден негіз бар. Абай және Семей кітапха­насы туралы мағлұмат келтірілген кітап­тың әлемге кең таралғаны айтылып отыр.

Көне кітаптар көмбесі

Кітапхананың сирек қорындағы құнды мұралар Абайдың кітапхана ашыл­ған кезеңнен бастап тұрақты оқыр­маны болғанын көрсетеді. Алтын қорды құрайтын өлкетану деректері, ойшылдың ел игілігі үшін ғасырдан ұзақ уақыт бұрын атқарған қоғамдық қызметтері көрсетіліпті. Оның қайраткерлік тұлға­сын айғақтайтын түпнұсқа жазбалар абайтану ғылымының әлі де құнды дереккөздері болып қала бермек.

«Бүгінде кітапханада бес мыңнан астам сирек қор бар. Олар сонау 70-80-жыл­дардың жаңалығы мен жаңғы­ры­ғын жеткізетін тарих парағы. Сирек қорларда Абай, Шәкәрім мұралары, латын қарпіндегі басылымдар, сол заманның әлеуметтік жағдайы туралы, Алаш арыс­тарының еңбектерінің түпнұсқасы сақ­тал­ған», дейді қазынасы мол Мерей Қарт.

Директор айтса айтқандай екен, сирек кітаптар бөліміне кіргенде қайран қалдық. Тіпті мұны көне кітаптар көмбесі деп атаса да болғандай-ақ бар. Көне кітап­­­тарды сақтаудың машақаты өте мол. Мұ­ны мен Астанадағы Сирек кітап­тар мен қолжазбалар ұлттық орталы­ғын­да қызметте жүргенімде өз көзіммен көр­ге­­нім бар. Сондықтан оның күтіміне мемлекет тарапынан қомақты қолдау қажет.

«140 жылдан астам тарихы бар Семей қаласындағы Абай атындағы облыс­тық кітапхананың тарихы тереңде жатыр. Оқырмандардың ыстық ықы­ласына бөленген мәдениет ошағының шаңырақ көтергеніне ғасырдан артық уақыт өтті. Кітапхананың ірге тасын қалаушылардың, алғашқы оқырманда­ры­ның қатарында – қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбайұлы тұр. Бұл кітапханада қазақтың біртуар ұлдары – М.Әуезов, Қ.Сәтбаев, Қ.Мұхамедхан­ұлы, Ә.Нұршайықов сынды алып тұлғалар білім жинады. Ұлы Абайдың қолының табы қалған сирек қорлар қашан да құнды. Осындай бай мұраны сақтап келе жатқан, қарт кітапханаға «Ұлттық» мәртебе берілсе деген тілегіміз бар. Ұлы Абай есімін иемденген бұл кітапхана­ның алда алар асуы мен мақсаттарына «Ұлттық» деген анықтауыштың үлкен күш беретінін де айта кеткеніміз жөн. Елімізден шыққан қарымды қаламгерлер де, танымал зерттеуші ғалымдар да осы кітапхананың қорымен әлі талай сусындайтыны сөзсіз. Алаштың астанасында, биылғы Абай ата­мыздың 180 жылдығында Ұлт­тық кітапхана дәрежесін алса үлкен қуаныш­ты жаңалық болар еді», деп кітапхана басшысы базынасын да тілге тиек етті.

Мың парақтан бір қадақ

Мына бір папкадағы тізімде көрсетіл­ген есімдерді оқып отырып қайран қалмасқа амалың жоқ. Алаш арыстары оқырманы болған «М.Әуезов, Қ.Сәтбаев, С.Дөнентаев, С.То­рай­ғыров, И.Байзақов, С.Бегалин, Нәзипа мен Нұрғали Құлжановтар, Қ.Бекхожин, Қ.Аманжолов, Е.Бекмаханов, А.Шам­кенов, Ж.Жұмақанов, І.Жансүгіров, С.Мұқанов, Т.Молдағалиев, Қ.Жұма­ділов, К.Оразалин, Е.Пермитин, Т.Әбдірахманова, Н.Анов, Ә.Нұршайы­қов, Ә.Шәріпов, Д.Черепанов, А.С.Иванов, П.Кузнецов, Қ.Мұхамедханұлы, Ы.Мусин, Т.Ибрагимов, т.б. сияқты атақты қалам­гер­лер әр жылдары кітапханамызда ­болып, қазына қорларымен таныс болды», деп жазылыпты. Осы бір-ақ тізім бұл киелі кітапхананың құдіретін тайға таңба басқандай әйгілеп тұрмай ма?

Бір ғасырдың жүгін бір-ақ беттік параққа арту қиянат. Бұл қасиетті құтха­наның бір парағы ғана. «Қазына аралын» армансыз аралап жүргенімізде күн ұясына батып, кеш кіріп қалыпты. Өзімді бейне бір Шамбаланың қазына толы үңгіріне кіріп, әр алтынды бір ұстай берген пендеге баладым. Қарманғаным көп еді, қармағаным осы болды. Баяғыдай конспект жазбадық, бұрынғыдай фотосу­ретін де түсіріп жатпадық, бүгінгі дижитал дәуірінің бір игілігі – Text Fairy қосымшасымен кез келген деректі қаз-қалпында электорнды нұсқасымен көшіріп отырудың арқасында – Абай кітапханасы туралы аз-кем мағлұмат жинап қайттық. Бұл жаңа жасақталып, қайта құрылған Абай облысындағы рухани тыныс-тіршіліктің бір көрінісі осы еді.

Абай облысы