Наурыз – көктемнің, жаңарудың, татулық пен берекенің мейрамы. Бұл мереке түркі және парсы халықтарының дәстүрінде ғасырлар бойы сақталып, бүгінге дейін маңызын жоғалтқан жоқ. Қазақ халқы Наурызды ерекше қастерлеп, оны «Ұлыстың ұлы күні» деп атаған. Бұл атау мерекенің маңызын көрсетіп, оның бүкіл халық үшін қасиетті күн екенін білдіреді.
Наурыз мерекесін әлемнің көптеген халықтары ғасырлар бойы атап өтіп келеді. Кей деректерге сүйенсек, Наурыз Орта Азия халықтары арасында бес мың жылдан бері тойланып келеді.
Әр халық бұл мейрамды өзінше атайды. Ежелгі гректер – «Патрих», тәжіктер – «Гүл гардон» немесе «Бәйшешек», хорезмдіктер – «Наусарджи», татарлар – «Нардуган», буряттар – «Сагаан сара», армяндар – «Навасарди», чуваштар – «Норис ояхе» деп атаған. Ал қазақтар оны «Ұлыстың ұлы күні» деп ерекше қадір тұтқан. Наурыз мерекесі туралы мәліметтерді Әбу Райхан Бируни, Омар Хайям сынды ғұламалардың еңбектерінен кездестіруге болады.
Наурыз мейрамы ежелден жаңару мен жақсылықтың бастауы ретінде қабылданған. Парсы тілдес халықтар оны бірнеше күн тойлап, әр жерге от жағып, оған май құятын, жаңа өнген жеті дәнге қарап, алдағы жылдың қалай болатынын болжаған. Сонымен қатар, ескі-құсқы заттардан арылып, ескірген ыдыстарды сындыру сияқты дәстүрлер болған.
«Наурыз» сөзі парсы тілінен аударғанда «жаңа күн» деген мағынаны білдіреді. Қазақ халқы бұл мерекені күн мен түн теңесетін уақытпен байланыстырып, жаңа жылдың басы ретінде қабылдаған. «Армысың, Әз Наурыз!» деп мерекені қарсы алып, молшылық пен құт-береке тілеген. 21 наурызда Қыдыр ата ел аралап, адамдарға бақыт пен ырыс сыйлайды деген наным бар.
Алайда, Кеңес үкіметі Наурызды «діни мейрам» деп санап, 1926 жылы оны ресми түрде тойлауға тыйым салды. Дегенмен, қазақ отбасылары бұл мейрамды жасырын түрде атап өтуді жалғастырды. 62 жыл бойы ұмыт қалған Наурыз мейрамы 1988 жылы қайта жаңғырды. Ал 2010 жылы Қазақстанда Наурыз мейрамын тойлау ұзақтығы үш күнге созылып, ұлттық деңгейде атап өтілетін болды. Сол жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы Наурызды халықаралық мейрам ретінде бекітті. 2016 жылы ЮНЕСКО-ның шешімімен Наурыз адамзаттың материалдық емес мәдени мұраларының тізіміне енгізілді.
Қазақстанның батыс өңірінде Наурыз мерекесі 14 наурыздан басталады және «Амал» немесе «Көрісу» деп аталады. Бұл күні халық бір-бірімен төс қағыстырып, құшақтасып амандасады. Жақсы тілектер айтып, үлкендерге сәлем беріп, батасын алады. Көрісу мейрамы бір күнмен шектелмей, жыл бойы жалғасады.
Наурыздың «Ұлыстың ұлы күні» деп аталуына бірнеше себеп бар. Бұл атау қазақ халқының танымында Наурыздың маңыздылығын, қасиеттілігін және ерекше мәртебесін білдіреді. Қазақтар бұл күнді жыл басы ретінде қабылдаған. Ескі түркі тілінде «ұлыс» сөзі «халық, ел» деген мағына берсе, «Ұлыстың ұлы күні» деген тіркес бұл күннің ерекше, қасиетті екенін көрсетеді. Григориан күнтізбесі бойынша ескіше 9 наурыз, жаңаша 21-інен 22-сіне қараған түн осы күнге сәйкес келеді. Бұл – табиғаттың түлеп, тіршіліктің жаңарған шағы. Дәл осы күні жердің тоңы жібіп, көк шыға бастайды. Қазақ халқы мұны «Жер-Ананың тоң кеудесі жібіп, тас емшегі иіген күн» деп бейнелеген. Сондай-ақ, бұл күні «Самарқанның көк тасы еріген күн» деген ұғым да бар. Бұл сөз тіркесі халық арасында әділдік пен мейірімнің, жаңа өмірдің басталуының белгісі ретінде айтылады.
Наурызға қатысты халық арасында түрлі аңыздар бар. Соның бірі – Нұх пайғамбардың кемесі жайлы. Аңыз бойынша, жер бетін жайлаған топан су қайтып, Нұх пайғамбардың кемесі Қазығұрт тауына тоқтайды. Сол сәтте жер бетіне табаны тиген барлық тіршілік иелері көк аспаннан түскен қасиетті қазаннан бірге дәм татып, жаңа өмір бастайды. Осы оқиға Наурыздың қасиеттілігін көрсетіп, бұл күнді «Ұлыстың ұлы күні» деп жариялаған.
Наурыз – қазақ халқы үшін тек жаңа жылдың бастауы ғана емес, бірлік пен татулықтың, жаңару мен жасампаздықтың, молшылық пен берекенің белгісі. Бұл күні ренжіскендер кешірім сұрап, татуласып, үлкендер бата беріп, ел қуанышпен қарсы алатын болған. Дастарханға арнайы әзірленетін наурыз көже – молшылықтың, берекенің белгісі. Қазақтар бұл күнді «жер бетіне жақсылық ұялаған күн», «ұзақ ұшып келген күн», «көк құт көзін (өсімдік) ашқан күн», «жылдың жерге түскен күні» деп атаған. Наурыз мерекесі – табиғат пен адамның үйлесімін, жаңа өмірдің басталуын білдіретін ең маңызды мейрамдардың бірі. Сондықтан бұл күнді халқымыз «Ұлыстың ұлы күні» деп атап, ерекше қастерлеген.
Қазақ халқы Наурыз мерекесін ерекше дәстүрлерімен атап өткен. Әрбір дәстүрдің өзіндік мағынасы бар, олар халықтың дүниетанымы мен өмір салтынан сыр шертеді.
Наурыз көже
Наурыз мейрамының басты тағамы – Наурыз көже. Оны дайындаудың өзіндік әдісі бар: көженің құрамында міндетті түрде жеті түрлі тағам болуы керек. Бұл сан қазақтың таным-түсінігінде қасиетті болып саналады. Көжеге қосылатын жеті тағам – молшылық пен берекенің белгісі. Олардың ішінде:
Наурыз көжені молынан жасап, келген қонаққа ұсыну – қазақ халқының кеңпейілділігінің, қонақжайлығының көрінісі.
Бата
Наурыз күні ел ағалары мен ақсақалдар жастарға ақ бата береді. Бұл бата – ізгі тілек, болашаққа деген сенімнің нышаны. Батаның мазмұны көбінесе елдің амандығын, халықтың тыныштығын, жаңа жылдың берекелі болуын тілейді.
От жағып, аластау
Ежелгі дәстүрлердің бірі – аластау. Бұл дәстүр бойынша, адамдар үйлерін, қора-қопсыларын түтінмен аластап, жамандықтан тазартқан. Сондай-ақ, жастар алау жағып, оттың үстінен секірген. Мұның мәні – ескі ауыртпалықтан арылып, жаңа өмірге қадам басу дегенді білдірген.
Ұлттық ойындар
Наурыз – тек дастархан жайылып, тілек айтылатын мереке ғана емес, сонымен қатар ұлттық ойындар дәріптелетін ерекше күн. Бұл мерекеде жастар мен ересектер түрлі ойындарға қатысып, өздерінің ептілігін, күшін, ақылын сынайды.
Аударыспақ – ат үстіндегі сайыс, мұнда екі шабандоз бір-бірін аттан аударып түсіруге тырысады. Бұл ойын шабандоздық шеберлікті, күш пен төзімділікті қажет етеді. Көбінесе, бұл сайысқа күшті және тәжірибелі жігіттер қатысады.
Бәйге – қазақ халқының ең танымал жарыстарының бірі. Бұл – ат жарысы, онда шабандоздар ұзақ қашықтыққа шауып, бірінші болып келуге тырысады. Бәйге жылқының жүйріктігін сынаумен қатар, шабандоздардың ат үстінде шебер отыруын да талап етеді.
Қыз қуу – ұлттық дәстүрлі ойындардың бірі. Ойын барысында жігіт пен қыз атпен жарысады. Жігіт қызды қуып жетсе, оны құшақтап, сүйіп алуы тиіс. Ал егер қыз қуғыншыдан қашып құтыла алса, керісінше, жігітті қамшымен ұру құқығына ие болады. Бұл ойын әзіл мен көңілді жарысты біріктіретін ерекше сайыс.
Теңге ілу – ептілікті қажет ететін ойын. Атпен шауып келе жатқан жігіт жерде жатқан теңгені (немесе орамалды) жерден көтеріп алуы тиіс. Ойыншылардың атқа деген икемділігі, шапшаңдығы мен шеберлігі осы ойында сыналады.
Көкпар – қазақтың ұлттық командалық ойыны, ол күш пен шапшаңдықты талап етеді. Ойында серке (немесе арнайы жасалған қап) үшін екі команда тартысып, оны белгілі бір шеңберге апаруы тиіс. Бұл ойын қатысушылардың төзімділігін, күшін және атпен шебер жұмыс істеу қабілетін көрсетеді.
Қазақ күресі – белдесу арқылы жеңімпазды анықтайтын ұлттық спорт түрі. Мұнда екі балуан күресіп, бір-бірін жерге құлату арқылы жеңіске жетуге тырысады. Қазақ күресі ертеден бері мерекелер мен тойларда ерекше танымал сайыс болған.
Арқан тарту – ұжымдық ойын, онда екі топ арқанның екі ұшынан ұстап, бір-бірін өз жағына тартуға тырысады. Бұл ойын топтық күшті, бірлікті және ептілікті талап етеді.
Алтыбақан – жастардың сүйікті ойыны, әрі ұлттық өнердің бір түрі. Мұнда үлкен әткеншекте жігіт пен қыз отырып, тербеліп тұрып ән айтады. Бұл ойын тек көңіл көтеру ғана емес, сонымен бірге жастардың бір-бірімен танысуына да мүмкіндік береді.
Тоғызқұмалақ – қазақ халқының логикалық ойлау қабілетін дамытатын зияткерлік ойыны. Бұл ойын арнайы тақтада ойналады, онда 9 ұя, 18 отау және 162 құмалақ болады. Ойыншылар ойлау жүйесінің мықтылығын, математикалық есептеулер жүргізу қабілетін көрсетеді.
Асық – қазақ халқының ең көне ойындарының бірі. Наурыз мерекесінде «Асық ату», «Бес асық», «Омпы» секілді ойындар кең таралған. Бұл ойындар балалардың дәлдік пен көзмергендігін дамытуға көмектеседі.
Қазақстанда жыл сайын Наурыз мейрамы 21-23 наурыз аралығында үш күн қатарынан тойланады. Ел аумағында түрлі іс-шаралар ұйымдастырылып, ұлттық ойындар өткізіледі. Мәселен, киіз үйлер тігіліп, концерттік шаралар өтеді. Ұлттық спорт түрлері насихатталады. Жәрмеңкелер мен этноауылдар ұйымдастырылып, ұлттық киімдер көрсетіледі. Қайырымдылық шаралары ұйымдастырылып, көпбалалы отбасыларға көмек көрсетіледі.
Наурыз – өткен мен болашақты байланыстыратын ерекше мейрам. Бұл күн адамдардың жүрегін мейірімге, татулыққа бөлеп, елдің бірлігін нығайтады. Наурыз – әрбір жанның өз өміріне жаңа бетбұрыс жасап, игі бастамаларға қадам басуына мүмкіндік беретін ерекше кезең. Бүгінде бұл тек қазақ халқының емес, Қазақстанда өмір сүретін барлық этностардың бірлігі мен достығының мерекесіне айналды.
Қазақ халқы бұл мейрамды қашан да қастерлеген, болашақ ұрпақ та Наурызды ұлттық мәдениеттің, дәстүр мен салттың айнымас бөлшегі ретінде сақтап қаларына сенім мол.
Ұлыстың ұлы күні құтты болсын! Жаңа жыл жақсылық әкелсін, халқымыз аман, еліміз тыныш болсын!
Copyrigth © http://halyknewskz.com Email: news77.kz@gmail.com
BACK TO TOP
