МҚҰ бастапқыда кедейлікпен күрес құралы ретінде құрылса да, бүгінде олардың 80% несиелері тұтынушылық мақсатқа, көбіне ескі қарызды жабуға кетіп жатыр.

Елімізде микроқаржы ұйымдары бастапқыда халыққа көмек болуға тиіс еді. Алайда бүгінде олар мыңдаған отбасын қарыздың құрдымына итермелеп отыр. Жоғары пайыздар, жасырын комиссиялар мен әлсіз бақылау салдарынан Қазақстандағы қарыз дағдарысының жаңа беті ашылды. Сaravan.kz медиа порталы жалғастырады.

Соңғы 15 жылда Қазақстандағы микроқаржы ұйымдары (МҚҰ) кедейлікпен күрестің құралы ретінде танылған еді. Алайда бүгін олар көп жағдайда қарызға батыратын жүйеге айналып отыр. Халықтың қарыз жүктемесінің артуы, қаржылық сауаттың төмендігі және тиісті реттеудің жеткіліксіздігі елімізде қауіпті қарыз көпіршігін қалыптастыруда. Бұл Қазақстан экономикасының тұрақтылығына елеулі қатер.

Қазақстанда микроқаржы 2000 жылдардан бастап белсенді дами бастады. Ол кезде ересек тұрғындардың небәрі 20%-ы ғана банктік қызметтерге қол жеткізе алған еді. 2010 жылға қарай елімізде микрокредит саны 1,2 миллионға жетті. Ал 2023 жылы Қазақстан Орталық Азия бойынша микронесиелер портфелінің 45%-ын иеленді. Бұл аймақтағы ең жоғары көрсеткіш.

Бұл өсімнің екінші жағы бар: МҚҰ-лар көп жағдайда төлем қабілетін дұрыс бағаламай, халықтың қаржылық жағдайын ескермей несие береді. Әсіресе, дәстүрлі банктерден несие ала алмайтын әлеуметтік әлсіз топтар микронесиелердің басты клиентіне айналған.

2023 жылы Қазақстанда орташа микронесие көлемі 450 долларды құрады. Орташа пайыздық мөлшерлеме жылына 30-40% шамасында болды, кейбір жағдайда жасырын комиссиялар мен айыппұлдарды қоса есептегенде, шынайы мөлшерлеме 100%-дан да асып кеткен. Мысалы, 2022 жылы Ұлттық банк кейбір несиелердің шынайы құны 120% болғанын анықтаған.

Бірақ тәуекелдерді азайту орнына, МҚҰ-лар керісінше несие беру рәсімін жеңілдетіп, көп адамды қарызға тартып отыр. 2023 жылы МҚҰ клиенттерінің 60%-ы бір уақытта бірнеше несие төлеп жүрген. Бұл қарызға белшесінен батудың классикалық белгісі.

Қаржылық сауатсыздық жағдайды ушықтырады. 2023 жылы Қазақстанда жүргізілген зерттеуге сәйкес, респонденттердің 65%-ы номиналдық және шынайы пайыздық мөлшерлеменің айырмашылығын түсінбейтінін айтқан. 70%-ы кірісі мен шығысын мүлде есептемейтін болып шықты.

Қаржылық білімнің төмендігінен қазақстандықтар жиі қателеседі. Ескі несиені жабу үшін жаңасын алады, қарыз жүктемесін дұрыс есептемейді, төлем мерзімін өткізіп алады. 2021-2023 жылдары микрокредиті бар қазақстандық отбасылардың 15%-ы мүлкінен айырылған.

МҚҰ-ларды реттеу 2019 жылдан бері қолданылады. Десе де ол негізінен 500 доллардан жоғары несиелерге ғана қатысты. Ал халықтың көпшілігі 500 доллардан аз несие алады, сондықтан олар бақылаудан тыс қалып отыр.

2022 жылы МҚҰ-ларға қатысты түскен шағымдардың 40%-ы жасырын комиссияларға байланысты болды. Кейбір ұйымдар клиенттің келісімінсіз қарыз мерзімін автоматты түрде ұзартып, жалпы қарыз сомасын өсіріп отырған.

2023 жылы Халықаралық валюта қорының мәліметі бойынша, Қазақстандағы отбасылардың жалпы қарызы елдің ЖІӨ-нің 25%-на жетті. Мұндай көрсеткіштер дамыған елдер үшін қалыпты болуы мүмкін, бірақ Қазақстандағы табыс деңгейін ескерсек, бұл аса қауіпті шек.

Қарыз жүктемесінің әлеуметтік салдары да бар. 2023 жылы банкрот болған қазақстандықтардың саны 12 мыңға жетіп, бұл 2021 жылмен салыстырғанда 20%-ға көп. Көптеген адамдар қарыз жабу үшін тамақ, білім және медицинаға кететін шығындарын қысқартуға мәжбүр болған.

МҚҰ-лардың бастапқы миссиясы шағын бизнесті қолдау және кедейлікті азайту болған еді. Бірақ бүгінде Қазақстандағы микронесиелердің 80%-ы тұтынушылық мақсатта, яғни басқа қарыздарды жабу үшін немесе күнделікті шығынға алынады.

Қырғызстан: Несие үшін күрес аштыққа апарар жол

Қырғызстанда МҚҰ секторындағы жағдай Қазақстанға ұқсас. 2010 жылы елде микрокредит саны 800 мыңға жетті, ал 2023 жылы Қырғызстан Орталық Азиядағы микронесиелердің 20%-ын иеленді.

Орташа микронесие көлемі -300 доллар. Орташа пайыздық мөлшерлеме жылына 30-40%, бірақ кейде нақты құны 120%-ға дейін барады. 2022 жылы Ұлттық банк осындай жағдайларды ресми тіркеген.

МҚҰ-лардың 55% клиенттері бірнеше қарызға бір уақытта батып жүрген. Қарызды жабу үшін жаңа қарыз алу өҚырғызстанда үйреншікті жағдайға айналған. 2022 жылы қарыз алушылардың 25%-ы несиесін қайта қаржыландыруға мәжбүр болған.

Қаржылық сауаттың төмендігі-Қырғызстандағы басты мәселе. ОЭСР дерегінше, елдегі қаржылық білім деңгейі 11,5 баллды құрайды, бұл халықаралық орташа көрсеткіштен төмен. Ел тұрғындарының 55%-ы несие келісімшартын толық оқымайды, тек МҚҰ қызметкерлерінің ауызша түсіндірмесіне сенеді.

Қарыз жүктемесінің салдары ауыр: 2022 жылы Қырғызстандағы МҚҰ клиенттерінің 30%-ы несиесін төлеу үшін азық-түлік пен медициналық қызметтерге жұмсалатын шығындарын қысқартуға мәжбүр болған.

Өзбекстан: Қарқынды өсім мен бақылаусыз нарық

Өзбекстанда микрокаржы 2010 жылдан кейін ерекше қарқынмен дамыды. 2023 жылы Өзбекстан микронесиелер портфелінің 25%-ын иеленді. Орташа микронесие көлемі — 350 доллар.

Елде МҚҰ реттеу тек 2020 жылдан бастап қолға алынды, бірақ әлі күнге дейін бірыңғай несие тарихы базасы жоқ. Нәтижесінде, 50% қарыз алушылардың бірнеше белсенді несиесі бар.

Қаржылық сауат төмен. Халықтың 40%-ы несие өмір сүру деңгейін жақсартатын құрал деп қате түсінеді және оны міндетті түрде қайтару керек екенін дұрыс бағаламайды.

МҚҰ-лардың заңсыз тәжірибелері де жиі кездеседі. Өзбекстанда 25% клиенттер қарыз мерзімін өз келісімінсіз автоматты түрде ұзартқан жағдайларға тап болған.

Тәжікстан: Қарыз қысымындағы қоғам

Тәжікстандағы микрокаржы секторы аймақтағы ең кедей халықтың есебінен өсуде. 2023 жылы елдегі микронесиелер портфелі аймақтық үлестің 10%-ын құрады. Орташа микронесие — 250 доллар. Несиелердің орташа пайыздық мөлшерлемесі — 30-40%, бірақ кей жағдайларда 100%-дан асып кетеді. МҚҰ клиенттерінің 30%-ы табысының жартысынан көбін қарыз төлеуге жұмсайды.

Қаржылық сауат бойынша Тәжікстан Орталық Азияда ең төмен көрсеткішке ие-10,2 балл. 2023 жылы МҚҰ-лардың тек 30%-ы қарыздың толық құнын ашық көрсеткен.

Қарыз алған отбасылардың 15%-ы балаларын мектептен шығарып, білімге бөлінетін қаражатты азайтуға мәжбүр болған. Сонымен бірге, 20% қарыз алушы коллекторлар тарапынан психологиялық қысым көргенін айтқан.

Орталық Азияда қарыз көпіршігі үдеп барады. Қазақстанда отбасылық қарыз ЖІӨ-нің 25%-на, Қырғызстанда 20%-на, Өзбекстанда 15%-на, Тәжікстанда 12%-на жетті.

МҚҰ бастапқыда кедейлікпен күрес құралы ретінде құрылса да, бүгінде олардың 80% несиелері тұтынушылық мақсатқа, көбіне ескі қарызды жабуға кетіп жатыр. 2023 жылы Орталық Азиядағы МҚҰ клиенттерінің 70%-ы өз қарыздарын қайтаруға қабілетсіз екенін айтып, алаңдаушылық білдірген. Бұл жай статистика емес, шұғыл шешім күтетін дабыл.