Көк тастың еруі мен Наурызды не байланыстырады?

Әз-Наурыздың бір атауы – "Ұлыстың ұлы күні" болса, бір сипаты – "Самарқанның көк тасы еритін күн". Дәстүрлі мейрамды ұлықтағанда осы сөзді жиі айтамыз, бірақ оның қайдан шыққанын байыптай бермейміз.

Тек бүгінгі қолданыстағы "Жер ананың бусанып, табиғаттың жаңаратын кезі" деген мағынасында қолданамыз. Шындап келгенде, бұл сөздің түп-төркініне қатысты ғалымдардың нақты бір тоқтамы да жоқ, бірақ бірінен бірі асып түсетін қызықты нұсқалар бар.

Әуелі жұрттың бәрі болмаса да көбіне таныс тәпсірден бастайық. Ол Самарқандағы Ұлықбектің обсерваториясымен байланысты. Аңызға сенсек, мұнда жылдың көктемгі (22 наурыз) және күзгі (22 қыркүйек) теңелуі кезінде, қысқы (22 желтоқсан) ең ұзақ түн және жазғы (22 шілде) ең ұзақ күн кезінде Күн нұры түсетін төрт тас болыпты. Әр тастың түсі әртүрлі болған, соның ішінде 22 наурыз күні сәуле түсетін тастың түсі көк болған көрінеді. Сол себепті бұл күн "Самарқанның көк тасы жібитін (еритін)" күн деп аталған-мыс.

Көне өркениеттерде әсіресе егін шаруашылығы үшін жыл мезгілін дәл анықтау және сол жылғы ауа райына болжам жасау аса маңызды болған. Мәселен, қуаңшылық болатын жылды алдын ала біліп, сол жылы егінді ылғал кеппей тұрған ерте көктемде салмаса, кейін салған тұқым көктемей қалады. Сондықтан мұндай өркениеттердегі әмірлер сарайында жұлдызшы ұстап, келер жылға болжам жасатып, сол жылдың нақты мерзімдерін анықтатып отырған. Соңғы зерттеулер әйгілі Стоунхенджде бір кездері әрі айлардың дәл басталуын, әрі уақытта көрсететін Күнсағат болғанын көрсетіп бергенін қаперге алсақ, бұл нұсқа әлдеқайда ақылға қонымды көрінеді.

Екінші бір мән беретін мынандай тұс бар. Ұлықбектің шын аты – Мұхаммед Тарағай. Темір әулетінде 1394 жылы 22 наурыз күні дүниеге келген. Әкесі атақты Ақсақ Темірдің кенже ұлы әрі мирасқоры – Шахрух. Түркі дүниесінде "қаракөк тұқым" деген ұғым бар. Ол жеті атасынан бері тақтан түспеген, арғы ата-бабалары ел билеген адамдарға қатысты айтылады. Ұлықбек өзі де әкесінен кейін әмір болып, Хорасанды билеген. Өзі салдырған обсерваториядағы өзінің туған күніне дөп келетін көктемгі күн теңелуінде Күн нұры түсетін тастың көк түсті болуынан "Тәңір текті тұқымбыз" деген астар жатқандай да көрінеді. Себебі түркілерде "көк" сөзі "жаратушы", "тәңір" деген де ұғым берген.

Осы тұста "көк" сөзі түсті білдіре ме, әлде "Тәңірі" деген мағынада қолданылған ба деген сұрақ туатыны рас. Бұған жауапты "Тіл археологиясы" деп аталатын сөз этимологиясын зерттеуші Әбілхан Әбіласан береді: "Самарқанның көк тасы" дегендегі "көк" сөзі "тәңірі" ұғымына сәйкес, сондықтан "Самарқандағы тәңірлік тас" мағынасын білдіреді". Бұдан соң тіркестің екінші бір мағынасы ашыла түседі.

Қазақ ғалымдарының ішінде Мұхтар Арын "Самарқанда әйгілі Ақсақ Темірдің тағы бар, бұл күні қаһарлы ханның қаһары жібиді, егер біреу өлім жазасына кесілсе, соған өлім бұйыртпай аман алып қалатын, райынан қайтаратын күн бұл" деп жазған. "Көк тас" деп отырғанымыз "Тәңір тас" болып, "Тәңір тас" дегеніміз "Темірдің тағы" болып, "Темірдің тағының жібуі" Темірдің өзінің мейірі түсетін күн деген мағына берсе, бұл тіркестің түпкі айтпағы "Хаһарлы ханның өзі райынан қайтып, жұмсаратын күн. Оның қасында өкпе-ренішін кешірмейтін сен кімсің?!" болып шыға келетіндей. Орталық Азиядағы түркі текті халықтардың ішінде 22 наурыз күні ағайын-туыс төс қағыстырып амандасып, ескі өкпе-реніштерін ұмытысатын дәстүр әлі күнге сақталған. Сондықтан бұл нұсқа да белгілі бір деңгейде шындықтан алыс емес.

Үшінші нұсқа бір қарағанда әлсіздеу көрінеді. Бірақ оның да "өмір сүруге" хақысы бар.

Химиялық элементтердің ішіндегі "лазуриттің" қазақшасы "көк тас" деп көрсетіледі. Лазурит – силикаттар класының каркасты типіне жататын минерал. Түсі – қою көктен күлгінге дейін, жылтырлығы – шыныдай, қатты, қышқыл интрузиялардың жапсарында метаморфталған әктастарда кездеседі. Әшекей тас ретінде қолданылады.

Лазурит тас шығаратын орындар дүние жүзінде саусақпен санарлық болып келеді: Оңтүстік Америкада, Ресейдің Байкал көлі жағалауында, Сібірдің Слюдянна өзені мен Ауғанстанның Бадахшан деп аталатын таулы өлкелерінде кездеседі. Шығыс елдерінде айырбас заттардың орнына жүретін асыл тастар есебінде қолданған. Әмірлердің бұйрығы бойынша шетелге осы асыл тасты алып шығуға, сатуға қатаң тыйым салынған.

Ежелгі Шумер мәдениетінде ақсүйектерді жерлеуде осы лазурит қолданылғаны туралы деректер кездеседі. Оны белгілі орыс ғалымы Мәскеу мемлекеттік университетінің профессоры В. В. Емельяновтың: "І Ура әулетінің дәуіріне жататын екі қабір белгілі: олардың бірінде әскери қолбасшы Мескаламдуг, ал екіншісінде Пуаби есімді ақсүйек әйел жерленген. Пуаби жерасты күмбезді қабірінде ағаш төсекте шалқалай жатыр. Ол көгілдір лазурит моншақтармен безендірілген шапан және алтын жапырақтар мен гүлдестелерден жасалған салтанатты бас киім киген. Сонымен қатар, бұл жерден ерекше шеберлікпен жасалған арфалар табылған, олардың резонаторларына лазурит сақалды алтын не күмістен жасалған бұқаның бастары тағылған" деген жазбасынан аңғарамыз.

Танымал ғалым Әбілхан Әбіласан да өз зерттеулерінде: "Біздің заманымызға дейінгі үшінші мыңжылдықтағы қышқа жазылған сына жазулы "Энмеркер және Араттың ұлы абызы" дейтін поэмада "лазурит" туралы айтылыпты. Шумерлік Урук қаласының әміршісі Энмекер Аратта бір таулы өлкедегі елдің билеушісіне алтын, күміс, құрылыс материалдары мен "лазурит" жіберуін талап етіп, жаушы аттандырған көрінеді. Поэмада "лазурит кесектері", "жартастардан алынған лазурит" деген сөздер бар екен. Зерттеушілер жаушы жөнелген бағытты нысанаға ала отырып "Аратты" бүгінгі Бадахшан болуы мүмкін деп отыр" деп жазады. Осыдан-ақ, бір кездері лазурит "асыл тастар" қатарына жатқызылғанына, құнды зат саналғанына көз жеткіземіз.

Филология ғылымдарының кандидаты Нұрдәулет Алдашев: Ғалымдардың пайымдауынша, "Самарқан" және оның ежелгі аты "Мараканда" деген атаулар осы қастерлі тас (лазурит – ред.) атауына байланысты шыққан. Олай болса, Самарқанның көк тасы дегенді біз Самарқан қаласының атауымен байланыстыра қараған жөн деп есептейміз. Парсы тілінде "кан" қазіргі "кен" дегенді білдіретіндігі "Парсыша-орысша сөздікте" (М, 1959) талданып жазылады. Сонда Самарқаныңыз "самаргда" (асыл тас) кеніне сәйкес келеді" деген пікір айтады. Осы деректерді қорыта келгенде бір кездері "Самарқанда лазурит өндіретін кен орындары болған, ал көктемде сол кендердегі жұмыс жанданатын", яғни "Самарқанның көк тасы жібитін" деген түйін шығады.

Бұл нұсқаны басшылыққа алар болсақ, "жібитін", "еритін" сөздері алдыңғы нұсқадағыдай кешіру, мейірім танытуды меңзейтін ауыспалы мағынада емес, тура мағынасында қолданылған болып шығады. Себебі ертеде "көк тасты" алу үшін оның рудасын отқа қыздырып, кейін үстіне суық су құйып жіберетін болған. Сол кезде кен тас быт-шыт болып жарылып кетеді де, құрамындағы лазуриттер бөлек бөлініп шығады. Осылайша көк тас шын мәнінде еріп кетеді.

Кейде ұғымдар мен тіркестердің шығу төркініне қарағанда, сол сәттегі қолданыстағы мағынасы әлдеқайда мазмұнды болып келеді. Соның бір жарқын мысалы – осы "Самарқанның көк тасы еритін күн" сөзі. Оның қай кезде, қандай жағдайға байланысты қалыптасқаны аса бір маңызды да емес. Бастысы – осы сөзді естігенде халықтың санасына әлі күнге дейін "бар ауыртпалық артта қалды" деген сигнал келетінінде; "тастың өзі жібіп жатыр, сенің жүрегің тастан да қатты ма еді?" деп кешірісетінінде; осы сөзден соң адамдардың көңілі көктемдей жадырап, арқасын кеңге салатынында!