Бүгiнгi күнi адамзат табиғатпен жарасымды үйлесiмде өмiр сүрудiң маңызын терең түсiне бастады. Экожүйенiң бұзылуы, табиғи ресурстардың сарқылуы мен климаттың өзгеруi экологиялық мәселелердiң алдыңғы қатарға шығуына себеп болуда. Бұл бағытта ғалымдар мен экобелсендiлердiң еңбегi ерекше. Бiз Сырдария-Түркiстан мемлекеттiк өңiрлiк табиғи паркiнiң ғылыми қызметкерi, экобелсендi Ғани Назарбекпен сұхбаттасқан едiк, маман саладағы біршама түйткілдерді тарқатып берді.

El.kz: «Экожүйе» ұғымын қарапайым жұртшылыққа түсінікті тілмен жеткізер болсақ, оның мәні неде? Бұл ұғымды бүгінгі қоғам қалай қабылдағаны дұрыс деп есептейсіз?

Ғани Назарбек: Экожүйе – біздің ұйымдасқан қоршаған ортамыз: жұтқан ауамыз, ішетін суымыз, азық-түлігіміз. Бұлардың бәрі өсімдіктер мен жануарлар дүниесінен алынады.

Жалпы, экожүйе – тіршілік иелерінің табиғи байланыста өмір сүретін біртұтас ортасы. Бұл ұғымды бүгінгі қоғам табиғатқа өз өмірінің ажырамас бөлігі ретінде қарап, қоршаған ортаға ұқыппен назар аудару, әрбір әрекетінің экологиялық салдарын түсіну арқылы қабылдауы тиіс.

El.kz: Бүгінгі таңда елімізде табиғи тепе-теңдікті сақтап, бүлінген экожүйелерді қалпына келтіру бағытында мемлекет қандай нақты бағдарламаларды қолға алып отыр? Олардың басты мақсаты мен қамтып отырған ауқымы қандай?

Ғани Назарбек: Қазіргі таңда экожүйелерді қалпына келтіру бойынша мемлекеттік деңгейде нақты ауқымды бағдарламалар жүргізіліп жатыр деп айту қиын. Көбіне бұл бағытта қоғамдық ұйымдар белсенділік танытып жатады. Мысалы, Қазақстанда Тұран жолбарысын қайта жерсіндіру жобасы қолға алынды. Сондай-ақ барыстарды сақтау, сирек кездесетін жануарларды қорғау мақсатында жобалар бар. Бұл бастамалардың көпшілігі шетелдік және халықаралық гранттар арқылы қаржыландырылады.

Сонымен қатар, Президенттің тапсырмасымен биологиялық әртүрлілікті сақтау қоры құрылып жатыр. Бұл қор табиғи тепе-теңдікті сақтау ісіне тың серпін беруі тиіс.

El.kz: Соңғы жылдары жаһандық деңгейде климаттың өзгеруі жиі сөз болып жүр. Бұл үрдіс Қазақстанның экожүйесіне де әсер етіп жатыр. Осыған байланысты еліміз қандай алдын алу шараларын жүзеге асыруда?

Ғани Назарбек: Климаттың өзгеруі Қазақстан экожүйесіне де өз ықпалын тигізіп отыр. Соңғы жылдары жауын-шашын мөлшері азайып, құрғақшылық жиіледі. Бұл жағдай мал шаруашылығы мен егіншілікке кері әсерін тигізуде. Заңсыз балық аулау мен өзен-көлдердегі судың тартылуы табиғи тепе-теңдікті бұзып, зиянкестер санының артуына себеп болуда.

Осы орайда, қазіргі таңда күн және жел энергетикасын дамыту қолға алынуда. Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен 2060 жылға дейін көміртекті бейтараптыққа қол жеткізу міндеті қойылды. Дегенмен, бұл бағыттағы жұмыстардың ауқымы әлі де жеткіліксіз.

El.kz: «Жасыл Қазақстан», «Таза Қазақстан», «Ауыл – ел бесігі» сынды іргелі жобалар қолға алынды. Аталған бағдарламалардың жүзеге асуы барысында қандай нақты нәтижелерге қол жеткізілді?

Ғани Назарбек: Бұған дейін де табиғатты қорғауға бағытталған «Ақбұлақ», «Таза су» сияқты жобалар болған. Қазір өзекті болып отырған «Таза Қазақстан» бағдарламасы 2023 жылы Үкімет қаулысымен қабылданды. Алайда, оның нақты орындалу деңгейі әлі де төмендеу. Жергілікті атқарушы органдар көбіне сенбіліктер мен ағаш отырғызу шараларымен шектеліп отыр. Өкінішке қарай, егілген ағаштардың өсіп-өнуі мен күтімі жеткілікті деңгейде бақыланбайды.

Сонымен бірге, бағдарлама аясында экологиялық білім беру, қалдықтарды сұрыптау және қайта өңдеу, экологиялық камералар орнату сияқты 60-қа жуық бағыт қарастырылған. Бірақ бұл шаралар әзірге толыққанды жүзеге асып жатқан жоқ.

El.kz: Сіз маман ретінде еліміздегі басты экологиялық қатер ретінде нені атар едіңіз: су ресурстарының сарқылуы ма, орман алқаптарының азаюы ма, әлде өндірістік қалдықтардың қоршаған ортаға тигізіп отырған залалы ма?

Ғани Назарбек: Біздің елде барлық бағытта қауіп бар. Су ресурстарының сарқылуы — ең өзектісі. Қазақстан — су қоры шектеулі мемлекет. Ресми мәліметтерге қарағанда, еліміздегі өзендердің 40 пайызы шекаралас елдерден келетін сулар есебінен толығады. Соның ішінде Іле, Ертіс, Сырдария секілді ірі өзендер сырттан бастау алады. Бұл өзендердің су көлемі климат өзгерісінен және көрші елдердегі су тұтынудың артуынан жылдан-жылға азайып келеді.

Қазақстанның ішкі су көздері де ауыр жағдайда. Нұра өзені сияқты табиғи артериялар ұзақ жылдар бойы өндірістік қалдықтармен ластанып келеді. Қарағанды аймағындағы ауыр өнеркәсіп қалдықтары өзеннің табиғи құрамын өзгертіп, бүгінде оның кейбір учаскелері тіршілік үшін қолайсыз күйге түсті. Ақтөбе облысындағы Ілек өзені де бұрынғы химиялық зауыттардың қалдықтарымен ластанып, су құрамындағы ауыр металдардың мөлшері қалыпты шектен бірнеше есе артып отыр. Ал Балқаш көліне келетін Іле өзенінің арнасы тарылып, тұщы су көлемі күрт кеміді. Қазіргі деректер Балқаш көлінің деңгейі соңғы отыз жылда едәуір төмендегенін көрсетеді.

Сонымен бірге, орман алқаптарының азаюы да алаңдатады. Кең-байтақ даламыздың орманды бөліктері табиғи тепе-теңдікті сақтау үшін аса маңызды, бірақ соңғы онжылдықтарда бұл байлығымыз күрт кеміді. Ресми деректерге қарағанда, еліміздегі орман жамылғысы 2000 жылмен салыстырғанда 2 пайызға азайған. Әсіресе орман өрттері мен заңсыз ағаш кесу салдарынан табиғи орман қорымыз едәуір зардап шекті. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, орманның азаюы экожүйелердің құлдырауына әкеледі, ал ол топырақтың эрозиясына, биоалуантүрліліктің жойылуына тікелей әсер етеді.

Өндірістік қалдықтардың қоршаған ортаға әсері де күрделі мәселеге айналды. Қалалардың маңайында қатты тұрмыстық қалдықтар жылдан-жылға көбейіп барады. Қазақстанда жыл сайын шамамен 5-6 миллион тонна тұрмыстық қалдық жиналады. Бұл қалдықтардың басым бөлігі әлі күнге дейін сұрыпталмай, ескі полигондарға тасталады. Осы полигондардың 80 пайыздан астамы экологиялық және санитарлық талаптарға сай келмейді.

Қалдықтарды басқару жүйесінің жетілмеуі мен өндірістік зиянды қалдықтардың бақылаусыз көбеюі елдің экологиялық ахуалын одан сайын нашарлатып жатыр.

El.kz: Экожүйені сақтап қалуда мемлекеттік деңгейдегі бастамалармен қатар, қарапайым азаматтардың да рөлі маңызды екені белгілі. Осы тұрғыдан келгенде, әрбір азамат табиғатты қорғауға қалайша үлес қоса алады?

Ғани Назарбек: Әрбір азамат экожүйені сақтауда белсенді рөл атқара алады. Қоқысты сұрыптап тастау, суды үнемді пайдалану, пластик қалдықтарын азайту — әркімнің қолынан келетін іс.

Сонымен қатар, қайта пайдалануға жарамды өнімдерді тұтыну мәдениетін қалыптастыру қажет. Автокөлік жуу орындарында ауыз судың орнына техникалық суды қолдану да маңызды. Әрбір азамат экологиялық жауапкершілік танытса, қоршаған ортаны қорғауға айтарлықтай үлес қосар еді.

El.kz: Сарапшы ретінде алдағы 5–10 жыл көлемінде Қазақстанның экожүйесінде қандай өзгерістер болатынын болжай аласыз ба? Бұл кезеңде бізді қандай экологиялық сын-қатерлер немесе оң өзгерістер күтіп тұр?

Ғани Назарбек: Табиғаттағы өзгерістер ұзақ уақытты қажет етеді. Дегенмен, алдағы 5-10 жылда климаттың өзгеруіне байланысты құрғақшылық жиілеуі мүмкін. Бұл өз кезегінде ауыл шаруашылығына кері әсерін тигізеді.

Киіктердің санын реттеу мәселесі де өзекті болып отыр. Егер экожүйені сақтау шаралары жүйелі түрде жүргізілсе, алдағы уақытта сирек кездесетін жануарлар мен өсімдіктер түрлерінің саны тұрақтанады деп сенеміз.

El.kz: Әңгімеңізге рахмет!

P.S. Қазақстанның ерекше қорғалатын табиғи аумақтары 2024 жылғы дерек бойынша 28,8 миллион гектарды құрайды. Бұл ел аумағының шамамен 10,5 пайызы. ЮНЕП мәліметінше, 2030 жылға дейін әлем елдері жерінің кемінде 30 пайызын табиғи қорықтарға айналдыруды көздеп отыр.