Әрбір қазақстандық күніне шамамен 1 килограмм тұрмыстық қоқыс шығаратыны есептелген. Былтыр елімізде 4,8 миллион тонна қалдық жиналды және бұл көрсеткіш жыл сайын өсіп келеді, деп хабарлайды El.kz интернет порталы.
Жалпы, тәуелсіздік кезеңінде Қазақстан полигондарына 125 миллион тоннадан астам қоқыс жиналып үлгерген. Салыстыру үшін айтсақ, Швеция өз қоқысының 98 пайызын қайта өңдеп, тіпті шетелден қоқыс сатып алады екен, ал Қазақстанда қоқыс жиналған сәтінен бастап тек проблема туғызатын жүк іспеттес. Әсіресе, ірі қалалар – Алматы мен Астана миллиондаған тұрғынымен үйілген тұрмыстық қалдықтардың зардабын қатты сезініп отыр. Осы жазбада осы қос шаһардың қоқыс өңдеу инфрақұрылымының қазіргі ахуалын, қалдықтарды сұрыптау мен қайта өңдеу үлесінің неліктен төмен екенін, оның экология мен қоғамға әсерін және бұл саладағы мемлекеттік саясат пен сарапшылар пікірлерін талдадық.
Қазақстанда тұрмыстық қалдықтарды жинау және орналастыру инфрақұрылымы толыққанды дамымаған. Мәселен, қоқыс контейнерлері мен тасымал көліктері жетіспейді, ел аумағында қазір 133 мың контейнер ғана бар десек, әлі 60 мыңнан астам қосымша контейнер қажет көрінеді. Бұл – Экология министрлігінің дерегі. Ірі қалаларда тұрғындардың қоқысын күнделікті шығаратын 1 681 арнайы техника жұмыс істейді, алайда кемінде 900-ге жуық қосымша қоқыс тасушы көлік керек. Инфрақұрылымның осал тұстары қоқыс жинау кезеңінде-ақ сезілуде.
Жиналған қалдықтың басым бөлігі өңделмей, ашық полигондарға төгіледі. Бүгінде Қазақстанда ресми тіркелген 2 973 қатты тұрмыстық қалдық полигоны бар, бірақ соның 608-і ғана (20,4 пайызы) санитарлық-экологиялық талаптарға сай, қалған 80 пайызы нормаға сәйкес емес жағдайда тұр. Кейбір аймақтарда жағдай өте ауыр. Мысалы, Павлодар облысында полигондардың тек 1,56 пайызы, Солтүстік Қазақстанда 2,4 пайызы ғана талапқа сай деп танылған. Алматы қаласының негізгі қоқыс полигоны да экологиялық стандарттарға толық сәйкес келеді деп айту қиын.
Ал Астана мен Шымкент қалалары полигон инфрақұрылымы жағынан жағдайы салыстырмалы түрде тәуір өңірлер қатарында. Соның өзінде, Шымкенттегі жалғыз қалалық тұрмыстық қалдық полигоны ресурсының 85 пайызы толып болды, яғни бірнеше жылда жаңа орын қажет болуы мүмкін. Полигондар тозып, толған сайын қоқысты көметін жер іздеу де өзекті мәселеге айналуда.
Ресми полигондардан тыс жерлерге қоқысты бей-берекет төгу де үлкен экологиялық әрі санитарлық түйткіл туғызады. 2024 жылы ғарыштық мониторинг арқылы Қазақстан аумағында 4 886 рұқсатсыз қоқыс үйіндісі анықталса, соның 93 пайызы жергілікті билік күшімен жойылған екен. Дегенмен, кей өңірлерде бұл көрсеткіш әлдеқайда төмен. Мәселен, Атырау облысында заңсыз үйінділердің 74 пайызы ғана тазаланған, ал Ұлытау облысында мүлдем жойылмаған.
Үкімет қалдық инфрақұрылымын жаңарту үшін ірі инвестициялық бағдарлама қабылдады. 2024 жылдың наурызында билік 2024-2026 жылдары 37 жаңа қоқыс сұрыптау және қайта өңдеу зауытын салып, қолданыстағы 8 зауытты жаңғырту жоспарын жариялады. Бұл бастамаға 445 миллион доллар (200 млрд теңге) көлемінде қаржы бөлініп, жеңілдетілген несиелер беру арқылы жүзеге аспақ. Алғашқы кезеңде 11 жобаға 133 млн доллар қарастырылған, жобаларды іске асырушыларға жылдық 3 пайыз мөлшерлемемен жеңіл несие беріледі. Астана мен Шымкент қалаларында екі зауыттан, сондай-ақ Алматы облысы, Павлодар, Қызылорда және Ақтөбе өңірлерінде бірнеше өңдеу кешенін салу көзделуде. 2024 жылдың өзінде Семей қаласында алғашқы қалдық өңдеу зауыты іске қосылмақ, ел бойынша қоқыс сұрыптайтын қосымша 7 мыңнан астам контейнер орнату жоспарланған. Әрине, мұндай инфрақұрылымдық жобалар қоқыс проблемасының тек бір қырын шешуге бағытталған. Ендігі негізгі міндет – жинайтын қалдықтың ішінен мүмкіндігінше көп бөлігін қайта өңдеп, кәдеге жарату.
Қазақстанда тұрмыстық қатты қалдықтардың өте аз бөлігі ғана сұрыпталып, қайта өңдеуге жіберіледі. 2024 жылы бұл көрсеткіш 26 пайыз шамасында болды, яғни әр төрт тонна қоқыстың үш тоннасы қайта өңдеу тұрмақ, сұрыпталмаған күйі қалуда (Үкіметтің сол жылға қойған жоспары 30 пайыз болатын). 2025 жылға қарай қайта өңдеу үлесін 30 пайызға, 2030 жылы 40 пайызға жеткізу межесі тұрса да, іс жүзінде оны орындау қарқыны бәсең.
Сарапшылардың айтуынша, ресми статистикадағы 25-26 пайыз «өңделген қалдық» көрсеткіші шын мәнінде толық қайта кәдеге жаратылғанын білдірмейді. Оның едәуір бөлігі тек сұрыпталған болып, артынша бәрібір полигонға жөнелтілуі мүмкін. Бейресми деректерде шынайы қайта өңдеу үлесі небәрі 5 пайыз деңгейінде болуы ықтимал деген мәлімет бар. Қоқыс өңдеудің кенжелеп қалуына бірнеше фактор әсер етеді:
Бірінші, экономикалық тиімсіздік. Қазіргі тұрмыстық қалдықтарды шығару тарифтері тым төмен, олар қоқыс өңдеуші кәсіпорындардың нақты шығынын жабуға жеткіліксіз. 2021 жылы қабылданған жаңа Экологиялық кодекске сәйкес жергілікті өкілді органдар (мәслихаттар) қалдық шығару тарифтерін экономикалық негізделген деңгейге көтеріп, қайта қарауы керек еді. Алайда, 2025 жылғы наурызға дейін еліміздегі 211 аудан-қаланың 155-інде ғана тариф жаңартылған, көптеген өңірде тариф әлі де бұрынғы төмен күйінде қалып отыр. KazWaste қалдық өңдеушілер қауымдастығы тариф мәселесін саланың басты түйткілдерінің бірі ретінде атаған болатын.
Сарапшылардың айтуынша, әр тұрғыннан алынатын қоқыс шығару ақысына қайта өңдеу шығындарын қосып, тарифті экономикалық негізі бар деңгейге көтеру қажет, сонда ғана кәсіпкерлерге қоқыс сұрыптау желілерін және қайта өңдеу зауыттарын өз қаражатына салу тиімді болмақ.
Екінші – инфрақұрылымның жеткіліксіздігі. Қалдық өңдеу зауыттары географиялық тұрғыдан тең таралмаған. Қайта өңдейтін кәсіпорындардың басым бөлігі Алматы қаласында шоғырланған, ал кей өңірлерде мұндай өндіріс атымен жоқ деуге болады. Мысалы, Қазақстан жылына 400 мың тонна пластик қалдықты қайта өңдей алады, бірақ республиканың шығыс аймақтарында пластик өңдейтін бірде-бір зауыт жоқ. Сол секілді шыны (әйнек) қалдықтарын өңдеу тек Алматы, Жамбыл облыстары мен Шымкентте жолға қойылған, ал Ақтөбе мен Қызылорда облыстарындағы жобалар әлі жүзеге асырылмаған. Демек, өзге өңірлердегі сұрыпталған шикізатты жүздеген шақырым алыстағы Алматы, Шымкент сияқты орталықтарға тасымалдау керек, бұл жол шығынының көптігінен тиімсіз.
Үшінші – халықтың қатысуының төмендігі. Қалдықтарды бастапқы шыққан жерінде (үйде, кеңседе) сұрыптап бөлу мәдениеті әлі қалыптасу үстінде. Көпшілік тұрмыстық қоқысты бөлек жинаудың маңызын толық түсінбейді немесе күнделікті әдетке айналдырмаған. Тіпті, кейбір қала аудандарында тұрғындарға бөлек контейнерлер қойылғанның өзінде, коммуналдық қызметтің бәрібір құрғақ және ылғал қалдықты бір машинаға артып әкететіні кездеседі, бұл жайт халықтың сенімін қайтарып, ынтасын төмендетіп жібереді. Дегенмен, соңғы жылдары ірі қалаларда жағдай аз да болса жақсара бастағаны байқалады. Мысалы, Астана қаласында қайта өңделетін қалдықтарды жинаумен айналысатын LS Ecolife компаниясы тұрғындаpдың өздері хабарласып, қандай қалдық өткізуге болатынын сұрап, үйінде бөлек жинап әкелушілер саны жыл сайын көбейіп жатқанын айтады.
Төртінші – экологиялық сана мен білімнің олқылығы. Жалпы, халықтың экологиялық сауаты төмен болса, қоқысты қайта өңдеу ісі де ілгері баспайды. Экология министрлігі жанындағы қалдықтарды басқару департаменті директорының орынбасары Динара Әжіғалиева техникалық мүмкіндік пен инфрақұрылым қаншалықты дамыса да, азаматтардың санасына қалдықтарды сұрыптау қажеттілігін жеткізе алмасақ, нәтиже шықпайтынын айтады.
Эколог мамандардың пікірінше, бұл мәдениетті балабақша, мектептен бастап сіңіру, бұқаралық ақпарат құралдарында кеңінен түсіндіру қажет. Эко-жаттықтырушы Мәриям Қасымова санадағы өзгеріс жылдам жүрмейтінін, мысалы, Германия осы үрдісті 25 жыл бойы қалыптастырғанын, ал Қазақстан әзірге оның басында тұрғанын ескертеді. Сондықтан алдағы жылдары халық арасында қоқыстың қоршаған орта мен денсаулыққа тигізер зардабын кеңінен насихаттау, экологиялық ағарту жұмыстары қарқынды жүруі тиіс.
Қалдықтардың дұрыс басқарылмауы тек санитарлық мәселе емес, сонымен бірге экологиялық қауіп. Дұрыс оқшауланбаған полигондар топырақты, жерасты суларын және ауаны ластауы мүмкін. Полигондарға тасталған тұрмыстық қалдық шірігенде бөлінетін улы фильтрат жерге сіңіп, айналадағы экожүйеге зиян келтіреді.
Дүниежүзілік банк деректеріне сәйкес, қоқыстан шығатын ластану топырақ, ауа және су арқылы таралып, айналадағы орта мен адам денсаулығына қауіп төндіреді. Қазақстанның бұрынғы экология министрі Зүлфия Сүлейменова да нашар қалдық басқаруды еліміздегі ең өзекті үш экологиялық проблеманың бірі деп атаған. Өкінішке қарай, елімізде тұрмыстық қоқыстың көп бөлігі полигондарда қарапайым көміле береді, бұл мәселені шешпей, тек уақытша кейінге шегеру деген сөз. 82 пайыз полигон экологиялық және санитарлық нормаға сай емес екенін ескерсек, көмілген қоқыстың салдары жинақталып, түбінде бірнеше есе үлкен проблемаға соқтыратынын көруге болады.
Экология министрлігі полигондардың қоршаған ортаға әсерін азайту үшін қоқыстың бір бөлігін энергияға айналдыра жағу жолын ұсынып отыр. Мысалы, 2021 жылы вице-министр Ахметжан Пірімқұлов сұрыпталған қалдықтың таза бөлігін ғана қайта өңдеуге болатынын, қалған ластанған бөлігін полигонға көму орнына энергетикалық утилизация – өртеу арқылы электр қуатын өндіру керек деген бастама көтерді. Қоқысты өртеу белгілі мөлшерде ауаға шығарынды берсе де, оны заманауи фильтрлермен тазалап, қауіпсіз етуге болады. Мұндай зауыттар, әсіресе көмір жағатын жылу электр станцияларымен салыстырғанда әлдеқайда таза жұмыс істейді және полигондарға қарағанда атмосфераға метан мен көмірқышқыл газын айтарлықтай аз бөледі.
Қазақстан үкіметі заңнамалық негізде 6 ірі қалада (оның ішінде Алматы, Астана) қалдық өртейтін электр станцияларын салу үшін жеке инвесторлар арасында аукцион жариялады. Бұл болашақ зауыттар Еуропалық одақтың қатаң экологиялық стандартына (түтін газдарын 5 сатылы тазарту жүйесі) сай болуы шарт. Қоқысты жағу жобалары жүзеге асса, полигонға көметін қалдық көлемін азайтып, жердің ластануын және метан бөлінуін төмендетуге көмектеспек. Дегенмен, мамандар қалдық мәселесінің түпкі шешімі тұтыну мәдениетін өзгертіп, қалдықтарды пайда болғаннан бастап барынша азайту және қайта өңдеу арқылы ғана мүмкін екенін ескертеді. Яғни, экологияға төнетін зардапты қысқарту үшін жұртшылықтың да, бизнестің де жауапкершілігі артқан жағдайда ғана технологиялық шаралар толық нәтиже береді.
Қазақстандағы қоқыс саласының адамдық өлшемі де назар аударуды қажет етеді. Бір жағынан, қалдықтарды сұрыптап-өңдеу секторында көптеген бейресми жұмысшылар тер төгуде. Ресми коммуналдық қызмет түгел қамти алмағандықтан, ірі қалаларда жүздеген адам күн көріс үшін қоқыс контейнерлерінен немесе полигондардан пластик, шыны, металл, қағаз сияқты қайта өңдеуге жарамды материалдарды теріп-жинаумен айналысады. Мұндай бейресми «қалдық жинаушылар» еңбегі заңмен қорғалмаған және денсаулыққа қауіпті жағдайда өтеді: олардың арасында әлеуметтік әлжуаз топ өкілдері – әйелдер, балалар, зейнеткерлер де бар, күннің ыстығы мен суығына қарамай, қалдық арасынан қайталама шикізат сұрыптап жүр. Зерттеушілердің айтуынша, Қазақстандағы тұрмыстық қоқысты сұрыптаудың едәуір бөлігі дәл осындай қол еңбегіне сүйенеді. Өкінішке қарай, бұл жұмыс ресми статистикада еленбей келеді, ал бейресми еңбек иелерінің өзі қоғамда стигмаға ұшырап, әлеуметтік қордан тыс қалуда.
Дәл осы бейресми еңбек қоршаған ортаны қорғауға қомақты үлес қосып отыр. БҰҰ Даму бағдарламасының дерегіне сәйкес, жаһан бойынша қайта өңдеуге жіберілетін пластиктің 59 пайызын осындай бейресми қоқыс жинаушылар қамтамасыз етеді, жылына миллиондаған тоннаны полигонға түсірмей, экономикалық айналымға қайтарады. Сондықтан көптеген елдерде оларды «көрінбейтін экологиялық батырлар» деп атайды.
Сарапшылардың пікірінше, дамушы елдерде қоқыс саласында бейресми секторды ресми жүйеге тарту – әлеуметтік әділдік әрі тиімді басқару тұрғысынан ұтымды қадам. Мемлекет саясат әзірлегенде және қаржы бөлгенде бейресми қалдық жинаушылардың рөлін мойындап, оларды қолдау тетіктерін енгізсе, бұл жүйенің тиімділігі де артады. Мысалы, кей мемлекеттерде қоқыс сұрыптаушыларды кооперативтерге біріктіру, еңбек жағдайын жақсарту, қорғаныш құралдарымен жабдықтау және тұрақты ақы төлеу жолға қойылуда. Қазақстанда да алдағы уақытта осыған ұқсас шараларды қарастыру орынды болар еді, бұл бір жағынан полигонда ауыр еңбек етіп жүрген азаматтарды әлеуметтік қорғау болса, екінші жағынан жалпы қалдықтарды қайта өңдеу көрсеткішін өсіруге септігін тигізеді.
Тұрмыстық қалдық мәселесінің әлеуметтік қырының келесі бөлшегі – халық. Қала тұрғындарының қоқысты жауапкершілікпен басқаруға қатысуы шешуші маңызға ие. Өкінішке қарай, жоғарыда айтылғандай, тұрғындардың басым бөлігінде әзірге қоқысты сұрыптап бөлек тастау күнделікті әдетке айнала қойған жоқ. Эколог мамандар халықтың санасын оятпай, тек техникалық шаралармен қалдық проблемасын шешу мүмкін емес екенін тілге тиек етеді. Сондықтан экологиялық ағарту жұмыстары, әсіресе бала кезден басталуы тиіс. Соңғы жылдары Алматы мен Астана сияқты қалаларда тұрғындарға ыңғайлы болу үшін түрлі бастамалар қолға алынуда. Мысалы, Алматы жастары тұрмыстық қалдықтарды дұрыс сұрыптап тапсыруға үйрететін Tazalyk атты арнайы мобильді қосымша әзірледі, онда қаладағы барлық қайта өңделетін қалдық қабылдау пунктерінің картасы бар.
Ал Астана әкімдігі тұрғындардың қалдық өткізуін жеңілдету үшін арнайы электронды платформалар іске қосып жатыр. 2024 жылы елордада жеке тұлғалардың сұрыпталған қалдығын қабылдайтын пунктерді көрсететін мобильді қосымша жұмыс істей бастады. Халықтың экологиялық мәдениетін көтеруге бағытталған мұндай жаңалықтар жұртшылықтың қоқыс мәселесіне бейжай қарамай, керісінше үлес қосуына ынталандырады.
Қазақстан үкіметі қалдықтарды басқару саласындағы түйткілдерді шешу үшін соңғы жылдары бірқатар заңнамалық және институционалдық реформалар жүргізуде. 2021 жылы жаңа Экологиялық кодекс күшіне еніп, онда қалдықтарды басқару бойынша заманауи принциптер енгізілді. Соның бірі – өндірушілердің кеңейтілген міндеттемелері жүйесі. 2016 жылдан бастап Қазақстанда белгілі бір өнім өндіруші және импорттаушылар өз тауарлары пайдаланылып болғаннан кейін одан шыққан қалдықтарды жинап, қайта өңдеуді қаржыландыруға міндеттелді. Бұл жүйені үйлестіру үшін 2015 жылы мемлекет қатысуымен «Оператор РОП» мекемесі құрылып, кейіннен аталған функция жаңадан құрылған мемлекеттік «Жасыл Даму» компаниясына берілді. ӨКМ операторы жинаған қаражатты қайталама шикізат жинау инфрақұрылымын дамытуға, қайта өңдеуші кәсіпорындарға субсидия беруге және халықтан белгілі қалдық түрлерін (шыны, пластик, қағаз, электронды қалдықтар, т.б.) қабылдау шараларына бағыттайды.
Алайда 2022-2023 жылдары ӨКМ операторының ауысуына байланысты EcoQolday субсидия бағдарламасы уақытша тоқтап қалды да, бұл өңдеу саласына кері әсер етті (жоғарыда айтылған көптеген кәсіпорындардың жабылуы осы кезеңде орын алды). 2024 жылы ӨКМ қаражаты есебінен өтемақы төлеу бағдарламасы қайта жанданып, қазіргі таңда ЗТБО (қатты қалдық) сұрыптап-өңдеумен айналысатын 60-тан астам компания мемлекеттің қолдауына ие болды.
Мемлекет қалдықтарды энергияға айналдыру мәселесін де назардан тыс қалдырған жоқ. 2021 жылы қалдықтарды жағу арқылы электр қуатын өндіретін WtE зауыттарын салу тетігін бекіту үшін заңнамалық өзгерістер қабылданып, инвесторлар арасында аукцион жарияланды. Осы бағдарлама бойынша Алматы, Астана, Шымкент, Ақтөбе, Қарағанды, Өскемен қалаларында қоқыс жағатын қуат станциялары салынбақ. Бұл жобалар жүзеге асса, полигондарға түсетін жүктемені азайтып, қатты қалдық көлемін кемітуге мүмкіндік береді. Аталған зауыттарды 2025-2026 жылдары пайдалануға беру көзделген.
Жалпы, қазіргі таңда Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі қалдықтар мәселесін кешенді шешуге кірісті. 2025 жылдың қыркүйек айына дейін Қазақстанның Қалдықтарды басқару жөніндегі ұлттық стратегиясы әзірленіп, қабылданбақ. Ведомство өкілдерінің айтуынша, бұл құжат саланың мәселелерін талдап, әртүрлі қалдық түрлеріне (тұрмыстық, өндірістік, құрылыс, медициналық, ауылшаруашылық, т.б.) қатысты нақты шаралар жоспарын ұсынады. Қалдықтар жайы бірнеше министрлік құзыретіне шашырап келген (мысалы, құрылыс қалдығы – Құрылыс министрлігі, медициналық қалдық – Денсаулық сақтау министрлігі, ауыл шаруашылық қалдық – АШМ) болатын, енді жаңа стратегия аясында осы саясатты үйлестіру күтілуде.
Мемлекеттік қолдау тетіктеріне келсек, 2024 жылдан бастап қалдықтарды жинау, сұрыптау, тасымалдау және қайта өңдеумен айналысатын кәсіпорындарға жеңілдетілген қаржыландыру ұсынылуда. Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасымен құрылған Өнеркәсіпті дамыту қоры арқылы аталған салаға жылдық 3 пайыз мөлшерлемемен ұзақ мерзімді несие беріле бастады. 2024 жылы осындай 67 жоба (жалпы сомасы 316,9 миллиард теңгеге) мақұлданып, оның 43-і қоқысты қайта өңдеуге бағытталған, болжаммен елде қайта өңдеу қуатын жылына 1,1 миллион тоннаға ұлғайтады.
Тарифтік саясатта да реформалар қарастырылуда: үкімет қатты тұрмыстық қалдық тарифін кемінде әр 3 жыл сайын қайта қарап отыруды заңмен міндеттеуді жоспарлап отыр. 2024 жылғы наурыз айында өткен Үкімет отырысында Экология министрі Ерлан Нысанбаев қазіргі төмен тариф пен қажетті экономикалық тариф арасындағы айырманы мемлекет есебінен өтеу арқылы жеке инвесторларды тарту схемасын ұсынды. Яғни, тұрғындар үшін тариф бірден шарықтап кетпей, бірақ саланы қаржыландыруға қосымша ақша бөлінбек.
Бұдан бөлек, 2025 жылға 9,2 миллиард теңге қаражат ӨКМ (утилизациялық алым) қорынан бөлініп, қайта өңдеуші кәсіпорындардың шығынын жабуға жұмсалмақ.
Жергілікті басқару органдары да қоқыс проблемасына көңіл бөле бастады. Алматы және Астана қалаларының әкімдіктері соңғы жылдары тұрмыстық қалдықты сұрыптап жинауға ынталандыратын жобаларды қолдап келеді. Аула-аулаларға түрлі фракцияға арналған бөлек контейнерлер қою, халықтан қайта өңделетін шикізат қабылдау пункттерін ашу, экологиялық акцияларды ұйымдастыру – осының барлығы жергілікті деңгейдегі маңызды қадамдар. Мәселен, Астанада KazRecycleService компаниясы қалада жиналған аралас қоқысты іріктеп өңдейтін заманауи кешенді іске қосып, нәтижесінде елордада шығарылатын қалдықтың 30 пайызын сұрыптап, қайта өңдеуге жөнелтуді жоспарлап отыр.
Ал Алматыда 2024 жылдың тамызында тұрмыстық техникалар мен электр құралдарынан шыққан батарейлер мен аккумуляторларды қайта өңдейтін Орта Азиядағы тұңғыш зауыт ашылды. Бұл заманауи кәсіпорында литий-ионды батареялар құрамындағы литий, марганец, мырыш, мыс, алюминий тәрізді металл компоненттер бөлініп алынып, қайта пайдалануға немесе экспортқа жарамды жаңа өнім – металл концентраты түрінде шығарылады. Осындай инновациялық жобалар қалдықтарды кәдеге жарату үлесін ұлғайтуға бағытталғанымен, түптеп келгенде олардың табысы қауымдастықтың қолдауына да тәуелді. Яғни, заңнамалық өзгерістер мен мемлекеттік инвестициялар нәтиже беруі үшін қарапайым халықтың да қоқысқа көзқарасы өзгеріп, сұрыптау мен қайта өңдеу бастамаларына атсалысуы қажет екені айдан анық.
Copyrigth © http://halyknewskz.com Email: news77.kz@gmail.com
BACK TO TOP
